Το κίνημα του Διαφωτισμού σαρώνει την Ευρώπη στις αρχές του 18ου αιώνα. Παιδί του είναι η Εγκυκλοπαίδεια που οργάνωσαν οι Ντ’ Αλαμπέρ και Ντιντερό. Η Ευρώπη του ancien régime και του ροκοκό υποχωρεί για να αναδυθεί η απλότητα και αγνότητα που κηρύσσει ο Ρουσώ. Στην αρχιτεκτονική, όλη η Ευρώπη επιδιώκει πλήρη κάθαρση. Ανάλογες κινήσεις εξαγνισμού σημειώνονται στη μουσική και τη λογοτεχνία. Κοινό ερώτημα όλων είναι: ποιος δρόμος οδηγεί στο «αληθινό στυλ»; Η μίμηση της αρχαιότητας, απαντά ο γερμανός αρχαιολόγος J. Winckelmann στα μέσα του 18ου αιώνα.
Ο κλασικισμός στην Ευρώπη είχε παλαιές ρίζες. Στην Ιταλία ανάγονται στην αναγέννηση του 15ου αιώνα. Στην Αγγλία εντοπίζονται στην παράδοση του Picturesque. Εδώ, η επιστροφή στους κανόνες του Βιτρούβιου, του Παλλάντιου και του Inigo Jones φέρνουν στην αρχιτεκτονική ένα στυλ αγνό και φυσικό. Στη Γαλλία ο θεωρητικός της αρχιτεκτονικής Soufflot θεωρεί την αναβίωση του grand siècle επιστροφή στο «κλασικό».
Στις αρχές του 18ου αιώνα τίθεται θέμα αυτοψίας. Από το 1720, η Βασιλική Ακαδημία Αρχιτεκτονικής στη Γαλλία θεσμοθετεί υποτροφίες για τη μελέτη των αρχαιοτήτων στη Ρώμη και την Ιταλία. Όταν οι αρχαιολόγοι αποκαλύπτουν το Ηράκλειο, την Πομπηία και την Ποσειδωνία (1730-1750), η Ευρώπη ανακαλύπτει τον πολιτισμό της Μεγάλης Ελλάδας. Η επέκταση του Grand Tour προς την Ελλάδα και τα παράλια της Μ. Ασίας θεσμοποιείται χάρη στη δημοσίευση από τον Βίνκελμαν του έργου του για τη μίμηση της αρχαίας ελληνικής τέχνης και την αποστολή των Άγγλων Dilettanti Stuart και Revett στην Ελλάδα που θα αποφέρει τις πρώτες σωστές αποτυπώσεις μνημείων. Τον Βίνκελμαν αντικρούει ο βενετός αρχιτέκτονας Piranesi που προπαγανδίζει την υπεροχή της ρωμαϊκής έναντι της αρχαίας ελληνικής τέχνης, εγκαινιάζοντας τη «μάχη των στυλ» στην Ευρώπη.
Στην αναζήτηση του «νέου στυλ», η φιλοσοφία του ρασιοναλισμού κηρύσσει την επιστροφή στη φύση. Ο γάλλος θεωρητικός της αρχιτεκτονικής Laugier, θεωρώντας την πρωτόγονη καλύβα του Βιτρούβιου με τους κορμούς και τη δικλινή στέγη την «ουσία της αρχιτεκτονικής» (1753), παραπέμπει στον δωρικό ρυθμό. Οι γάλλοι ρασιοναλιστές αρχιτέκτονες στα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης (Boullée, Ledoux) εμπνέονται και από τις απλές γεωμετρικές κατασκευές του Καρτέσιου προκειμένου να αποδώσουν το «φυσικό», το γνήσιο. Στην Αγγλία του 19ου αιώνα, ο κλασικισμός παίρνει το προβάδισμα. Ωστόσο, οι αρχιτέκτονες Wilkins και Smirke, καθώς προσαρμόζουν διάφορα στυλ στις λειτουργίες των κτιρίων, προσδίδουν στην αρχιτεκτονική τους εκλεκτικιστική χροιά. Διαφορετική χρήση του αρχαιοελληνικού προτύπου θα κάνει ο Cockerell, διαπρύσιος υπερασπιστής του. Στη Γερμανία, οι πρώσοι αρχιτέκτονες Genz και Gilly επιδιώκουν να αναπτύξουν ένα εθνικό στυλ. Ο Schinkel θα γίνει ο κυριότερος εκπρόσωπος του κλασικισμού. Το σχέδιό του για την ανέγερση των ανακτόρων του Όθωνα στο βράχο της Ακρόπολης ευτυχώς δεν υλοποιήθηκε. Ο Βαυαρός von Klenze, σχεδιαστής της Γλυπτοθήκης του Μονάχου, είναι εκείνος που θα ασκήσει επιρροή στη νεοσύστατη ελληνική πρωτεύουσα.