Το άρθρο περιγράφει γλαφυρά τη δεύτερη σε σπουδαιότητα πόλη της Ευρωπαϊκής Τουρκίας, ζωντανεύοντας τα χρώματα και τη βουή της. Οι ακάλυπτες λωρίδες γης που διακρίνονται μέσα στην περιτειχισμένη περιοχή σε χάρτη του 1882, είναι ό,τι είχε απομείνει από τις μεγάλες χέρσες εκτάσεις του 17ου αιώνα, καλλιεργημένες με αμπέλια και σπαρτά τον 16ο. Κύρια οδός είναι η Εγνατία, ο Φαρδύς Δρόμος, ενώ οι μεγάλοι λιθόστρωτοι δρόμοι της αρχαιότητας σταδιακά καταστρέφονται. Καθώς η πόλη είχε χαραχτεί αρχικά σε κάνναβο, οι βασικοί ευθύγραμμοι δρόμοι της διατηρούνται.
Οι μουσουλμανικές συνοικίες είναι οι ωραιότερες, ξεχωρίζοντας και με τα ζωηρά χρώματα, απαγορευμένα στις άλλες κοινότητες, στα καφασωτά των σπιτιών τους. Τα σπίτια στις εβραϊκές συνοικίες, ευτελή εξωτερικά, έχουν εσωτερικό επιμελημένο και βαμμένο με μπλε χρώμα. Το μεγαλύτερο μέρος τους καταστράφηκε στην πυρκαγιά του 1890. Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα υπήρχαν δώδεκα ελληνικές συνοικίες, η καθεμιά γύρω από την εκκλησία της. Πολυτελή είναι τα σπίτια του Φραγκομαχαλά, που υποδέχθηκε το γαλλικό προξενείο (1685) και τα άλλα ευρωπαϊκά προξενεία που το ακολούθησαν.
Από τα εκπαιδευτικά ιδρύματα των Τούρκων, μεντρεσέδες και μεκτέμπ, δεν σώζεται κανένα. Τα μεγαλύτερα θρησκευτικά κτίσματα της πόλης πρέπει να ήταν οι εκκλησίες που είχαν μετασκευαστεί σε τζαμιά, καθώς τα νεοϊδρυθέντα τζαμιά ήταν επαρχιακά τεμένη. Παρουσιάζονται εκτενώς, το Χαμζά μπέη τζαμί (ο σημερινός κινηματογράφος Αλκαζάρ), το Αλατζά ιμαρέτ τζαμί, χτισμένο το 1484, το Γενί τζαμί, χτισμένο το 1901 για τους εξισλαμισμένους Εβραίους, τους Ντονμέδες. Πληροφορίες υπάρχουν μόνο για τον τεκέ Mevlevihane, χτισμένο έξω από τα τείχη της πόλης για το τάγμα των Μεβλεβήδων με τους στροβιλιζόμενους δερβίσηδες. Από τους τουρμπέδες, μαυσωλεία επιφανών προσώπων, σήμερα σώζεται ο Musa Baba, που στεγάζει τη λέσχη του ποδοσφαιρικού συλλόγου της γειτονιάς. Το μεγαλοπρεπέστερο λουτρό της Θεσσαλονίκης είναι το Μπέη χαμάμ, χτισμένο από τον σουλτάνο Μουράτ Β‘. Χτισμένο στην εβραϊκή συνοικία, το Γιαουντί (εβραϊκό) χαμάμ ήταν σε χρήση ως το 1912. Το Πασά χαμάμ χτίστηκε στις αρχές του 16ου αιώνα κοντά στην εκκλησία των Αγίων Αποστόλων και το Γενί (Νέο) χαμάμ βρίσκεται πίσω από τον Άγιο Δημήτριο. Τέλος, το Κουλέ χαμάμ (τέλη 13ου -αρχές 14ου αιώνα), είναι το μοναδικό σωζόμενο λουτρό της βυζαντινής περιόδου. Το Μπεζεστένι (τέλη του 15ου αιώνα) βρισκόταν στο κέντρο της αγοράς. Χτισμένο σαν ασφαλές χρηματοκιβώτιο, στέγαζε το εμπόριο του μεταξιού και όλων των πολύτιμων ειδών. Κοντά στην αγορά της πόλης ήταν συγκεντρωμένα τα χάνια, τερματικοί σταθμοί εμπόρων και ταξιδιωτών, αποθήκες εμπορευμάτων, χώροι διαμονής και εμπορικών συναλλαγών. Τα καραβάν-σαράι, πολυτελέστερα κτίσματα πάνω στους εμπορικούς δρόμους, είναι τα καταλύματα των καραβανιών. Τα τείχη της πόλης διατηρούν τη μορφή τους στην Τουρκοκρατία και οι πύργοι επισκευάζονται. Την ύδρευση της πόλης εξασφάλιζαν κυρίως οι πηγές του Χορτιάτη και φαίνεται πως κάθε δρόμος είχε την κρήνη του.