Σε σύγκριση με τις πόλεις της νότιας Ελλάδας, οι βορειοελλαδικές πόλεις είναι ξεχωριστές. Από τη γεωγραφική τους θέση βρέθηκαν ενταγμένες οργανικά στην οικονομία των Βαλκανίων και στο δίκτυο των μεγάλων εμπορικών δρόμων. Καθώς η οθωμανική κυριαρχία διήρκεσε εδώ σχεδόν έναν επιπλέον αιώνα, οι πόλεις διατήρησαν την παραδοσιακή τους διάρθρωση. Τα κέντρα αυτά έχουν συνεχή παρουσία στην ιστορική εξέλιξη της περιοχής και έντονη παράδοση αστικής ζωής. Η σύνθεσή τους είναι πολυεθνική: Έλληνες, Τούρκοι, Εβραίοι αλλά και Βούλγαροι, Σέρβοι, Τσιγγάνοι. Σε ορισμένες περιπτώσεις το ελληνικό στοιχείο μειοψηφεί. Οι εθνικο-θρησκευτικές ομάδες διατηρούν αυτόνομη κοινοτική οργάνωση κατά πόλη και γειτονιά. Η πόλη που καταλαμβάνει οριοθετημένες οχυρές θέσεις διακρίνεται με σαφήνεια από την ύπαιθρο. Αυτή η κλειστή «αμυντική» διάταξη χαρακτηρίζει και την εσωτερική διάρθρωση της πόλης. Οι οικοδομικές ενότητες–νησίδες είναι εσωστρεφείς, είναι οργανωμένες γύρω από την εκκλησία, το τζαμί ή τη συναγωγή, και ενσωματώνουν κάποια εργαστήρια, καταστήματα και αποθήκες. Εμπορικές, βιοτεχνικές και βιομηχανικές δραστηριότητες διεξάγονται σε ειδικές περιοχές. Η προέλευση των σπιτιών είναι κοινή, ο παραδοσιακός τύπος με δωμάτια εν σειρά, χαγιάτι, εσωτερική αυλή, έναν ή δύο ορόφους. Ατέρμονη ποικιλία εμφανίζει η σχέση των κτισμάτων με το δρόμο, η αναλογία κτισμένων και ανοιχτών χώρων, η ιεράρχηση χώρων δημόσιων, ημιδημόσιων και ιδιωτικών. Η ποιότητα αυτών των ιστορικών κέντρων απορρέει από τη συνολική αίσθηση ζωής που μεταφέρουν. Συστήματα «αυτορρυθμιζόμενα», οι πόλεις αποκτούν τη φυσική τους μορφή χωρίς κρατική παρέμβαση. Μόνο στο τέλος του 19ου αιώνα οι οθωμανικές προσπάθειες εκσυγχρονισμού και η ευρωπαϊκή διείσδυση εισάγουν το «ευγενές κτίριο» (bâtiment noble) με μορφές εκλεκτικιστικές ή δυτικές, πλήρως αντίθετες με την τοπική μορφολογία. Από το 1912, που τα σύνορα του ελληνικού κράτους επεκτείνονται, ως το 1940, οι κρατικές ρυθμίσεις σε διαφορετικά επίπεδα του οικιστικού πλέγματος εγκαθιδρύουν τη χρήση της πολεοδομίας ως εργαλείου εκσυγχρονισμού. Μια θεαματική εικονογράφηση προσφέρουν οι Σέρρες (1914-1920) και η Θεσσαλονίκη (1917) που τα ιστορικά τους κέντρα καταστράφηκαν βίαια από πυρκαγιά. Τα ρυμοτομικά σχέδια του Μεσοπολέμου άρχισαν να εφαρμόζονται στις δεκαετίες 1950-1970. Σε αυτή την περίοδο της ραγδαίας αστικοποίησης επικρατεί ο κατακερματισμός σε έργα μικρής κλίμακας που αναδεικνύει την «αντιπαροχή» σε σχεδόν αποκλειστικό μηχανισμό. Ωστόσο, οι «δυσλειτουργίες» της εκσυγχρονιστικής διαδικασίας και η συνέχεια ενός μακραίωνου πολεοδομικού συστήματος διέσωσαν ορισμένα στοιχεία του ιστορικού κέντρου των πόλεων.
Καθώς η βορειοελλαδική πόλη με τη δομή της θεωρήθηκε «τουρκόπολη», τα χαρακτηριστικά της αφέθηκαν να εξαλειφθούν. Η διάσωση μεμονωμένων κτισμάτων, αδιαφορώντας για το ευρύτερο περιβάλλον τους, ουσιαστικά καταστρέφει το ιστορικό πολεοδομικό σύνολο.