Στη βυζαντινή εικονογραφία, το σπήλαιο συνδέεται κυρίως με τη Γέννηση του Χριστού (Δαφνί, Όσιος Λουκάς, Περίβλεπτος Μυστρά) και τη Σταύρωσή του. Μια σχηματική γραμμή αποδίδει το σπήλαιο στις εκκλησίες-σπήλαια της Καππαδοκίας αλλά το βραχώδες τοπίο παραμένει αναγνωρίσιμο. Εικονογραφικά εμφανίζεται στη γέννα της Εύας, στον Μωυσή και τη φλεγόμενη βάτο, στον Ιωάννη τον Πρόδρομο και τον Ιωάννη τον Ευαγγελιστή της Πάτμου ενώ συνδέεται με τον Άγιο Αντώνιο και την Αγία Αικατερίνη. Το σπήλαιο τοποθετείται κάτω από τον Σταυρό που μοιάζει να φυτρώνει από αυτό. Στον Γολγοθά, στο μαύρο του άνοιγμα διαγράφεται το κρανίο του Αδάμ. Τη θέση του σπηλαίου που στηρίζει το σταυρό, στη Δύση παίρνει κάποτε η ίδια η γη αντικαθιστώντας τον Άτλαντα που υποβαστάζει τον ουράνιο θόλο. Χώρος της Γέννησης και χώρος του Θανάτου: ποια η σχέση του χριστιανικού σπηλαίου με το άντρον της αρχαιότητας; Η Ρέα και ο Δίας, ο Ερμής, ο Φιλοκτήτης, ο Ίων, ο Πλάτωνας: το φως παλεύει με το σκοτάδι. Στη σύγχρονη λογοτεχνία, ο Δον Κιχώτης επιχειρεί μια κάθοδο σε μια σπηλιά-μήτρα με ένα σχοινί-ομφάλιο λώρο. Ανάλογη κατάβαση επιχειρεί και ο Σεβάχ ο Θαλασσινός. Χώρος ψευδαίσθησης και οφθαλμαπάτης για την πλατωνική Πολιτεία, στη βυζαντινή παράδοση το σπήλαιο γίνεται χώρος αποκάλυψης-μετάβασης από την ανυπαρξία στην ύπαρξη, χώρος συμφιλίωσης με το μαύρο.