Την ιδεολογία της αθηναϊκής δημοκρατίας διατύπωσαν αρχικά οι έννοιες «ισηγορία», νοούμενη ως ελευθερία, και «ισονομία», ως έννοια νομική και πολιτική. Και οι δύο αυτές έννοιες προϋπέθεταν την ισότητα καταγωγής, την «ισογονία». Τέσσερις σταθμοί θα οδηγήσουν την αθηναϊκή δημοκρατία στην ολοκλήρωσή της: η ένωση της Αττικής από τον Θησέα, η νομοθεσία του Σόλωνα -ιδιαίτερα η άρση της σεισάχθειας, οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη και οι εποχές του Εφιάλτη και του Περικλή. Ο «Επιτάφιος λόγος» είναι η πρώτη γραπτή μαρτυρία της πολιτικής και κοινωνικής ωρίμανσης. Από το λόγο του Περικλή δεν προκύπτουν ιδεολογήματα αλλά η αντανάκλασή τους στην πράξη. Κατονομάζονται οι δημοκρατικοί θεσμοί, εξαίρεται το ελεύθερο και ανεκτικό πνεύμα των Αθηναίων ειδικά απέναντι στους δούλους. Η ποιότητα ζωής συναρτάται με το πολίτευμα. Ο Περικλής επισημαίνει με ποιούς τρόπους εκφράζεται κοινωνικά η δημοκρατία: ως μέριμνα για τη διασκέδαση του πολίτη, ως υπεραυτάρκης αγορά σε είδη κατανάλωσης, ως κοινωνία ανοιχτή χωρίς σύμπλεγμα ξενοφοβίας, ως στρατιωτική αγωγή, ως εν γένει νοοτροπία, ως ισόρροπη εκλεκτικότητα ανάμεσα στο ωραίο, στο απλό, στο πνεύμα, στην ανδρεία, ως εξωραϊστική πολιτική και σώφρων χειρισμός του δημόσιου χρήματος, ως μέσο ή ευκαιρία για τη βελτίωση του εισοδήματος των οικονομικά αδυνάτων, ως υπευθυνότητα, αμεσότητα και συλλογικότητα, ως ενημέρωση και διάλογος, ως δραστηριοποίηση και προγραμματισμός, ως ανώτερο ψυχικό βίωμα. Ο Περικλής θα αποκαλέσει την Αθήνα «γενικό της Ελλάδας σχολείο», αντικείμενο θαυμασμού για σύγχρονους και μεταγενέστερους. Ωστόσο, την επιθυμητή επικράτηση του «ίσον» υποβλέπουν η οικονομική ανισότητα και η ανισότητα σε πολιτικά δικαιώματα. Ενάντια στην οικονομική ανισότητα επιστρατεύτηκαν: α) η ναυτική πολιτική της Αθήνας που διεύρυνε τη στρατιωτική βάση δίνοντας συνεχή απασχόληση και στα μη προνομιούχα στρώματα της αθηναϊκής κοινωνίας, β) η θέσπιση νόμων που επέτρεπαν στους φτωχούς όχι μόνο να ζουν καλύτερα με δαπάνες της πολιτείας και των πλουσιοτέρων αλλά και να μετέχουν στη λειτουργία των θεσμών της δημοκρατίας. Όσο για τα πλήρη πολιτικά δικαιώματα, αυτά γίνονται αντιληπτά μόνο σε συνάρτηση με την έννοια της ισογονίας, άρρηκτα συνδεδεμένης με την κοινή καταγωγή, την πατρώα γη και τις στρατιωτικές υποχρεώσεις -που εξαιρούσαν αμέσως τις γυναίκες, τους μέτοικους και τους δούλους. Τους μέτοικους απέκλειε από τα πλήρη πολιτικά δικαιώματα και η απαγόρευση της απόκτησης ακίνητης περιουσίας.