Το 1982, σε αποστολή του ΥΧΟΠ, ο συγγραφέας βρέθηκε στο χώρο της Ξάνθης και μαγεύτηκε. Γνώστης εκ των ένδον, στηλιτεύει την κρατική ανορεξία και την έλλειψη πολιτικής για τη διατήρηση των αρχιτεκτονικών δημιουργημάτων που, σε συνδυασμό με τις πιέσεις που ασκούν συμφέροντα, «παράγοντες» και τοπικοί βουλευτές, αφήνουν να καταστρέφεται ένας χώρος μοναδικός. Χώρος με μεγάλη πεδινή έκταση, ορεινό όγκο σχεδόν απροσπέλαστο, χιλιόμετρα αμμουδερής παραλίας. Χώρος όπου από αιώνες συμβιώνουν τέσσερις «εθνίες» (‘Ελληνες, Πομάκοι, πεδινοί μουσουλμάνοι, «Τουρκόγυφτοι»). Χώρος του καπνού που έφτιαξε τα αστικά αρχοντικά των ελλήνων καπνεμπόρων του 19ου και 20ού αιώνα, τα επιβλητικά μουσουλμανικά μνημεία και τις θαυμάσιες πέτρινες γέφυρες. Στην παραδοσιακή πόλη της Ξάνθης, όπως και στην Κομοτηνή, το πείραμα της οργανωμένης δόμησης ανέλαβε η ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ, θυγατρική της Εθνικής Κτηματικής Τράπεζας. Ιδιαίτερα στον τομέα της δόμησης όμως, δεν έχουν γίνει καταγραφές και τα στοιχεία είναι ελάχιστα. Επιβάλλεται να επιστρέψει η Βουλγαρία το αρχειακό υλικό που τα στρατεύματα κατοχής (1941-44) πήραν αποχωρώντας.
Στα Άβδηρα οι ανασκαφές καρκινοβατούν. Υπολείμματα της βυζαντινής παραλιακής πόλης των Πόρων, στο Πόρτο Λάγος, κινδύνευσαν άμεσα από την εγκατάσταση τεράστιων σιλό εργοστασίου. Στα αρχαιότερα μουσουλμανικά μνημεία ανήκουν το θαυμάσιο τζαμί της κωμόπολης Γενισέας και τουλάχιστον δύο παλιά νεκροταφεία, ενώ από τα αρχοντικά μουσουλμάνων αστών ξεχωρίζει εκείνο του Σεφκέτ μπέη. Μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Ξάνθη είχε και ισραηλίτικη κοινότητα που η συναγωγή της εμφανίζει έντονα στοιχεία νεοκλασικισμού. Η Ξάνθη και το προάστιό της Παλαιά Χρύσα διασώζουν αρχοντικά εμπόρων με στοιχεία κεντροευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής (τέλη 19ου-αρχές 20ού αιώνα) πλάι σε αστικά σπίτια φτιαγμένα από καστοριανούς τεχνίτες που μοιάζουν εκπληκτικά με σπίτια στη Δυτική Μακεδονία. Αρμονικά δένουν εκκλησίες και τζαμιά και, στο μη διατηρητέο τμήμα της πόλης, υψώνονται επιβλητικές οι καπναποθήκες. Στην Παλαιά Χρύσα σώζεται ο κουμπές της εισόδου του άλλοτε μουσουλμανικού σχολείου (μέσα 19ου αιώνα) που έχει μεγάλη ομοιότητα με ανάλογο στοιχείο κτιρίου της Νότιας Ελλάδας του 1828. Εκτός από τους αρχαιολόγους που πρόλαβαν να διαφυλάξουν τμήμα της παλιάς Ξάνθης (αποτύπωση, καταγραφή, τοπογραφικοί χάρτες), η σωτηρία της πόλης επαφίεται στους ιδιώτες. Τα μέλη της «Φιλοπρόοδης Ένωσης Ξάνθης» ίδρυσαν λαογραφικό μουσείο στεγάζοντάς το σε δύο συνεχόμενα αρχοντικά καπνεμπόρων. Την πολιτισμική μοναδικότητα του χώρου της Ξάνθης συμπληρώνουν τα χωριά με έντονο παραδοσιακό χρώμα στα βόρεια του νομού, όπως είναι το Κάτω Καρυόφυτο, και τα πομακοχώρια. Και τη φυσική του ιδιαιτερότητα, η λίμνη Βιστωνίδα με τον σπάνιο υδροβιότοπο, το δάσος της Χαϊντούς, ο Ίασμος, τα σπήλαια των Δρυάδων, της Μονής Ταξιαρχών κ.ά.