Οι πόλεις–κράτη της αρχαιότητας κυριαρχούν από τα μέσα της Αρχαϊκής ως το τέλος της Κλασικής εποχής. Οι σημαντικότερες από τις πόλεις που αποκάλυψαν οι αρχαιολόγοι κατατάσσονται σε τέσσερις βαθμίδες ανάπτυξης, που μετριέται βάσει της ιστορικής παρουσίας τους και των αξιών που μας κληροδότησαν. Στην πρώτη βαθμίδα κατατάσσονται η Αθήνα και η Σπάρτη, στην τέταρτη οι πόλεις που ανέτειλαν και έδυσαν γρήγορα: Μεγαλόπολη, Ραμνούντα, Μαντίνεια, Μεσσήνη, Θέρμο, Στράτο, Κασσόπη και Σαμοθράκη. Στη δεύτερη βαθμίδα κατατάσσονται πόλεις πλούσιες και ισχυρές: Κόρινθος, Άργος, Ρόδος, Θήβα, Θάσος και η Δήλος ως εμπορικό κέντρο. Πόλεις μέσης σημασίας κατατάσσονται στην τρίτη βαθμίδα: Ερέτρια, Αίγινα, Συκιώνα, Δωδώνη, Νάξος, Κως. Η τοπογραφία τους είναι συγγενική και συνδυάζει μια πεδινή ή παραθαλάσσια κάτω πόλη με μιαν Ακρόπολη. Συγγενικές είναι και οι μορφές δόμησης, ακανόνιστης ως τον 5ο αιώνα, οπότε εμφανίζεται η οργανωμένη δόμηση που αποδίδεται στον Ιππόδαμο. Καθώς το στατιστικό δείγμα των «κυριότερων πόλεων–κρατών» είναι πολύ ελλειπτικό για να απαντήσει στο ερώτημα κατά πόσον η τοπογραφία κυοφόρησε διαχρονικές θέσεις οικισμών, μια τέτοια έρευνα πρέπει να ξεκινήσει αντίστροφα από τους σημερινούς οικισμούς. Ωστόσο, υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ως προς το ότι η βαθμίδα αρχέγονης ανάπτυξης, με μία από τις συνισταμένες της την ομαλή πεδινή τοπογραφία, είναι δείκτης της αδράνειας των οικισμών στο χώρο.